Aleksander Fredro Mąż i żona Komedia w trzech aktach, wierszem ISBN 978-83-288-7423-7 Cudzego nabywając, swoje często tracim; kto po cudzą stawkę idzie, trzeba, żeby swoję stawił, czasem i zapłacił. Andrzej Maksymilian Fredro OSOBY: * Hrabia Wacław * Elwira, jego żona * Alfred * Justysia Scena w mieście, w domu hrabiego Wacława. AKT I / Pokój; z jednej strony kanapa, z drugiej stół okrągły, na nim lampa z umbrelą, w głębi fortepian. / SCENA I / Elwira, Alfred / / siedzą przy sobie na kanapie. / ALFRED / trzymając rękę Elwiry / Luba Elwiro, kochanko mej duszy, Z łez oko twoje kiedyż się osuszy? Czemuż rzadkie, drogie chwile, Które możem spędzić z sobą, Lubisz, roniąc żalów tyle, Smutną pokrywać żałobą? Czy już miłości tak słaba jest siła, Że szczęście moje, któreś ty sprawiła, Nie może zatrzeć błahego wspomnienia I myśli próżnych nie zmienia? ELWIRA Alfredzie, kocham, kocham cię nad życie, Lecz i to wyraz zbyt słaby; Jakież by życie mogło mieć powaby, Gdybym go z tobą nie dzieliła skrycie? Myśl, że stając się miłości nagrodą, Uczyniłam szczęście twoje, Więcej jest może jak zgryzot osłodą, Jest…. czego nawet wymówić się boję; Ale czyż mogę bez skrytej tęsknoty Puszczać w niepamięć obowiązki, cnoty, Które za młodu w duszę mi wpoili, Którem w nieszczęsnej przepomniała chwili? Nareszcie ciągła obawa… ALFRED Obawa? ELWIRA Alfredzie, miłość nasza nie jest prawa; Świat ma oczy przenikliwe… ALFRED Miłość nieprawa, marzenie prawdziwe! Jeśli natura zaród jej płomieni W każdą istotę włożyła, Płomieni, których czarująca siła Byt nieczuły w życie mieni, Tym samym, jak się wydaje, Każdą miłość uprawniła. Czyliż ja przeto występnym zostaję, Że moje serce zamknięte zbyt mało, Lubiące piękność, rozum, dobroć, wdzięki, Elwirę kochać musiało? Wszakże to z świętej przyrodzenia ręki Ona — powaby, ja mam miłość stałą, I jeśli kogo, nie mnie winić trzeba — Czemuż Elwirę wskazały mi nieba? ELWIRA Ach i ta miłość, dla której, niestety, Duszy niewinnej zrzuciłam zalety, Dla której, widząc zawsze tylko ciebie, Zapomniałam sama siebie, Zapomniałam i świat cały — Ach, jeśli kiedy strawi swe zapały, Jeśli twe serce oziębłym zostanie, Jakież ty o mnie mieć będziesz mniemanie? Może dowody dziś dane… ALFRED Jak to? Coś rzekła! Gdy kochać przestanę? Ach nie, Elwiro, serc naszych złączenie, To z twoim mego równe uderzenie, Ten pociąg luby i ognisty razem, Co się tajemnym tłumacząc wyrazem, Spoił czułe nasze dusze, I ta mgła na świat rzucona, Gdy cię przyciskam do łona — Ach, czyż ci powtarzać muszę — Więcej jak zwykłej miłości zapałem! To czucie boskie, którego nie znałem, Którego niegdyś szukałem daremnie, Już się z życiem spletło we mnie; Ich węzła nieba nie wzruszą: Trwać i ginąć razem muszą. ELWIRA O! Jakże lubię słuchać twego głosu! Upojona tym urokiem, Tracę pamięć mego losu, Ciebie tylko mam przed okiem; Słowa z mych piersi wydobyć nie mogę, Czuję i rozkosz, i żałość, i trwogę, Pożar mnie przenika miły, Pałam i pałać się boję, I ledwie dosyć mam siły Rzucić się w objęcia twoje. Czemuż przeznaczenia władza, Która nas złączyć umiała, Która serca nasze zgadza, Ciebie za męża Elwirze nie dała? I Wacław może, z inną żyjąc żoną, Byłby szczęśliwszy i ona szczęśliwą, I ja bym dzisiaj nie była zmuszoną Być z nim chytrą i fałszywą. Miłość ku tobie jedynie Mój wrodzony wstręt zwycięża, Że w każdej życia godzinie Zwodzić muszę mego męża. ALFRED Twojego żalu niesłuszna przyczyna; Nie jegoż to własna wina, Że ci się ciągle podobać nie umiał, Gdy już zrazu był lubiony I że szalenie rozumiał Powinnością miłość żony? Wacław przystojny, bogaty, rozumny, W młodości najpierwszym kwiecie, Z tylu miłostek i sławny, i dumny, Wszystkim kazał wróżyć w świecie, Że jego żona, w jakimkolwiek względzie Jedną z najszczęśliwszych będzie. Alić ledwie cię zaślubił, Gdy mu wszędzie zazdroszczono, On, oziębły z swoją żoną, Domu swego już nie lubił. Ile gdzie indziej pośród zgromadzenia Rzadką swą przyjemnością jest celem wielbienia, Tyle nieznośny sam na sam u siebie, Zostawił żonę, że powiem, w potrzebie Gorętszej duszy szukania, Szukania uczuć podziału I ulegnienia pomału Władzy, pod którą natura nas skłania. ELWIRA Gdybym nie była zawsze opuszczoną, Ach, inną byłabym żoną! ALFRED Spędziłażeś z nim, powiedz, choć chwilę przyjemną? ELWIRA Ach nie, nigdy, niestety! tak mało żył ze mną. ALFRED Jeśli przyjdzie do ciebie, to siędzie i ziewa. ELWIRA I za to, że się nudzi, na żonę się gniewa. ALFRED Coraz przykrzejszym się staje. ELWIRA Zawsze zrzędzi, gdera, łaje. Albo — ileż mi zawsze nie czynią zgryzoty Jego fałszywe pieszczoty, Którymi zwykle obdarza, Gdy nas kto trzeci uważa. Rozkosz, szczęście rozpowiada, Których dozna, kto się żeni, Ściska, pieści, do nóg pada, Żonę bóstwem swoim mieni — Lecz ten, co patrzał, drzwi ledwie zatrzaśnie, Zaraz miłość, grzeczność gaśnie, I jakby chciał okupić przyjemność tej chwili, Na tysiąc niegrzeczności natychmiast się sili. ALFRED Nieznośny. ELWIRA Przykry. ALFRED Bez duszy. ELWIRA Nic go nie ujmie. ALFRED Nie wzruszy. ELWIRA Nie wiedzieć, czym mu dogodzić. ALFRED I takiego przykro zwodzić? Nie, nie, on zasłużył na to, Niech za nieczułość to będzie zapłatą. ELWIRA / żartując / Lubisz widzę mężów karać. ALFRED O dobro wszystkich potrzeba się starać. ELWIRA I czasem to staranie jeszcze niechęć wzbudzi! ALFRED Ach, któż w świecie nie doznał niewdzięczności ludzi! ELWIRA Jednak choć tyle przykrości z nim znoszę, Żal mi go. ALFRED / z długim wejrzeniem / Biedny! ELWIRA / śmiejąc się / Nie żałuj go, proszę. ALFRED Jak nie żałować i nie westchnąć szczerze, Kiedy mój Wacław w opiekę mnie bierze, By mnie nauczał, jakie są sposoby Zyskania względów kochanej osoby: Kiedy, jak długo trzeba skrycie kochać, Kiedy oświadczyć, kiedy jęczeć, szlochać, Jakimi drogami chodzić, Jak ospałych mężów zwodzić, Słowem, miłostek naucza mnie sztuki. ELWIRA / śmiejąc się / Ciebie? ALFRED Mnie. ELWIRA A ty? ALFRED Ja słucham nauki. ELWIRA / śmiejąc się / A wybornie, doskonale! Prawda, że biedny; nie pojmuję wcale… SCENA II / Elwira, Alfred, Justysia. / JUSTYSIA / wbiegając / Pan, pan, dla Boga! Pan Hrabia już idzie. ELWIRA / zrywając się / Tak wcześnie wraca, któż by się spodziewał! JUSTYSIA / otwierając okno / Ach prędzej, prędzej, bo będziemy w biédzie. ALFRED Nieznośny człowiek… JUSTYSIA Jutro będziesz pan się gniewał… ALFRED / stając w oknie / Nie dać komu spokojnie wieczora przepędzić! Po to wraca, żeby zrzędzić. JUSTYSIA Dalej, bo, na honor, zrzucę. ELWIRA / do Alfreda / Kiedy?… ALFRED Za chwilę powrócę. / Wychodzi. / / Elwira siada przy okrągłym stole, bierze robótkę i szyje; Justysia wybiega. / SCENA III / Elwira, Wacław. / / Wacław wchodzi, spogląda na Elwirę i wzrusza ramionami, rzuca kapelusz i chodzi czas jakiś po pokoju. / WACŁAW / stojąc przed Elwirą / Czemu też raz w rok nie wyjedziesz przecie? Można by się czasami pokazać na świecie. Zawsze cię w domu, zawsze samę widzę. ELWIRA Lubię samotność. WACŁAW Ja jej nienawidzę. chodzi; po krótkim milczeniu Gust osobliwszy, siedzieć zawsze w domu! ELWIRA Gust nie szkodzący nikomu. WACŁAW O, zapewne, zapewne, nikomu nie szkodzi; Ale że nudny, mówić mi się godzi. chodzi; po krótkim milczeniu Czy także lubisz tę smutną ciemnotę? dzwoni mocno i do Kamerdynera Świec! Przynoszą dwie świece. Siada i ziewa Porzuć też tę robotę; Zawsze te igły i nitki. Że u kobiet miary nié ma! Albo bale, uczty, zbytki, Albo też z spuszczonymi nad szlarką oczyma, Jakby w krzesła powrastałe Szyją i dłubią dnie całe. / Długie milczenie; Elwira siada do fortepianu, cicho zacząwszy, gra coraz mocniej. / WACŁAW / do siebie / A — six, cztery honory, as, dama karowa, I dać im skończyć robra! To gra całkiem nowa! Rzecz niesłychana! I jemu grać w wiska! I jeszcze łaje, i kartami ciska. Wygrywam asa, bo się gracza boję… Ach, kochana Elwiro, uszy, uszy moje! Daruj im to allegro, daruj im te trele; Tego harmonicznego hałasu za wiele, Niemiłosiernie uderzasz w klawisze, Myśleć nie można, sam siebie nie słyszę. Elwira wstaje i siada przy stole, otwiera książkę. Po krótkim milczeniu Nie wiem, co znaczy — wszędzie pełno ludzi, U nas rzadko kto, i każdy się nudzi; Ha! każdy smutku stroni, wesołości szuka. O, zrobić dom przyjemnym jest to wielka sztuka. po krótkim milczeniu Jakież to ważne i zabawne dzieło, Tak mocno twoją uwagę zajęło? ELWIRA Pamiętnik. WACŁAW Aha! Pamiętnik — nie żarty; Od dwóch tygodni leżał też otwarty, Aż się nareszcie doczekał czytania, Nie wiem, czy z nudów, czy też z powołania. / Elwira odsuwa książkę; długie milczenie. / ELWIRA Wcześnieś dziś wrócił. WACŁAW A gdzież siedzieć miałem? ELWIRA / po krótkim milczeniu / Nie było wiska? WACŁAW Owszem. ELWIRA / po krótkim milczeniu / Grałeś? WACŁAW Grałem. ELWIRA / po krótkim milczeniu / Szczęśliwie? WACŁAW Nie. ziewając Był tu kto? ELWIRA Nie było nikogo. po krótkim milczeniu, ziewając Drogo grywacie? WACŁAW Niedrogo. ELWIRA / po krótkim milczeniu / Pewnie duży mróz dzisiaj? WACŁAW Duży. ELWIRA / ziewając / Bardzo duży? WACŁAW / wstając / Ale z tym mrozem nie nudź też mnie dłużéj, Cóż mróz czy upał obchodzić mnie może! chodzi; długie milczenie Ale wszakże dziś teatr, mamy pono lożę? ELWIRA Mamy. WACŁAW Trzeba więc jechać, bo moda minęła, Z piątego aktu sądzić o dobroci dzieła. / Elwira odchodzi. / SCENA IV / Wacław. / WACŁAW Ach, nim się człowiek, niestety, ożeni, O, jakże mało swoją wolność ceni! Aż zakosztuje tej kwaśnej słodyczy, Dopiero sobie, co miał niegdyś, życzy. SCENA V / Wacław, Justysia. / / Justysia wbiega wziąć robótki pani. / WACŁAW Dobrze, żeś przyszła, Justysiu kochana, Dybię na chwilkę od samego rana, Którą by można przepędzić ze sobą. Chciałbym cię widzieć i pomówić z tobą, A mam mówić tyle. JUSTYSIA Ech, gdybyś pan chciał, to nie tylko chwilę, Znalazłbyś pewnie i całą godzinę. WACŁAW Jakże mnie możesz przypisywać winę? Wszak wiesz, że proszę, błagam czy się srożę, Nic mojej żony stąd ruszyć nie może; W domu siedzi całe życie, I chcąc cię kochać, muszę kochać skrycie. Ale gdy jutro pójdzie do kościoła… JUSTYSIA Już, już rozumiem, puść pan, pani woła. WACŁAW Tak ci się zdaje. JUSTYSIA Nadejdzie, dla Boga! WACŁAW Nie zapominaj o mnie, lubciu droga; Staraj się wszystkich od siebie wyprawić, Tak będziem mogli z sobą godzinkę zabawić. Pamiętaj o mnie, bo ja w każdej dobie Lubię pamiętać o tobie. Patrz, pierścionek dla ciebie od dawna już noszę; Chciej go przyjąć, bardzo proszę, Niech go twoja rączka zdobi. Justysia się kłania Tak mi dziękujesz? JUSTYSIA / z kokieterią / A jakże dziękować? WACŁAW Jak, Justysiu? Pocałować. / Chce ją całować. / JUSTYSIA / nastawiając się / Proszę pana, co pan robi. / Elwira wchodzi, Justysia odtrąca Wacława, który stał tyłem do Elwiry. / SCENA VI / Elwira, Wacław, Justysia. / JUSTYSIA / chwytając się za głowę / Ach, ach! Głowa! płacze Prawdziwie, powiedzieć się godzi, Pan Hrabia zawsze tak chodzi, Jakby tylko sam był w domu; Tak niesłychanie rozbić głowę komu! Aj, aj, co za ból! Oka nie mogę otworzyć. ELWIRA Wody zimnej czym prędzej najlepiej przyłożyć. dzwoni i ku drzwiom idąc, do Kamerdynera Wody! Wody daj prędko! do Justysi To sposób jedyny, Będziesz zdrowa w pół godziny. JUSTYSIA Zdrowa, a siniec? ELWIRA Niewiele zaszkodzi. / Przynoszą wodę. / JUSTYSIA A fe! ELWIRA Justysi o jej piękność chodzi. JUSTYSIA Jużci, trzy dni pościć wolę Jak nosić siniec na czole. / Elwira sadza Justysię i zawiązuje chustką głowę. / ELWIRA Gdzie to? JUSTYSIA Tu, tu — ach, jak boli! ELWIRA Tu? JUSTYSIA Tu — ach, tylko powoli! ELWIRA I znaku nie ma, jednak chustka może zostać. JUSTYSIA / grożąc Hrabiemu poza Elwirą / Na honor, że dobrego mogłam guza dostać. ELWIRA Poślij tam, z zaprzęganiem niech się jeszcze wstrzyma. / Justysia całuje rękę Elwiry i idzie ze spuszczoną głową ku drzwiom. Spogląda spod oka; widząc, że Elwira tyłem stoi, uśmiecha się, Hrabiemu grozi i wybiega. / SCENA VII / Elwira, Wacław. / ELWIRA Na teatr jeszcze nie czas, wszakże szóstej nié ma. WACŁAW / który od wejścia Elwiry stał nieporuszony, jakby nagle przebudzony / A, nie ma, nie ma szóstej; tak, siódma dopiero, Czy piąta… pół do szóstej… Niech konie rozbierą Albo zaprzęgną, jak chcesz… na stronie Ten rozum dziewczyny… ELWIRA Co dziewczyny? WACŁAW Nic, żal mi że z mojej przyczyny Cierpi tyle. ELWIRA Nie bardzo, zanadto się pieści. WACŁAW Prawda, lubi się pieścić. ELWIRA Niewiele boleści, Więcej strachu doznała. WACŁAW Tak i mnie się zdaje. ELWIRA Czasem taki przypadek przestrogą się staje. Będzie już uważniejszą. WACŁAW Ja także w tej mierze Bedę patrzał przed siebie. Ale powiem szczerze, Trzpiot z niej wielki. ELWIRA Z Justysi? Rozsądna jak mało. WACŁAW Ciekawa. ELWIRA Ciekawego cóż by się tu działo? WACŁAW Zawsze się kręci, śpiewa. ELWIRA Zwyczajnie — wesoła. WACŁAW Chce zabaw. ELWIRA Nic ją z domu wywabić nie zdoła. WACŁAW I kokietka. ELWIRA Bynajmniej, mam zawsze na oku I beze mnie, bądź pewny, nie zrobi i kroku. KAMERDYNER / anonsując / Pan Hrabia Alfred. WACŁAW Prosić. — Tak rzadko tu bywa. ELWIRA Aż nadto często. WACŁAW Nie w łaskach u pani. ELWIRA Co to, to prawda. WACŁAW Chimera prawdziwa; Co wszyscy chwalą, moja żona gani: Grzeczny, dowcipny i pełen honoru — Cóż mu zarzucić, nawet i z pozoru? ELWIRA Chytry, fałszywy, zwłaszcza z kobietami. WACŁAW Przepraszam, szczery aż nadto czasami. ELWIRA Sobą tylko zatrudniony. WACŁAW Tak się zdaje, bo nieśmiały. ELWIRA Bez stałości… WACŁAW / śmiejąc się / A! z tej strony… ELWIRA Jak to, doprawdy niestały?… Więc widzisz, że się nie mylę, I czyż wad jego ma być tylko tyle? Gracz. WACŁAW On? Kart nie zna. ELWIRA Zły. WACŁAW Najlepszy w świecie. Niech będzie, jak chce, a ja proszę przecie Dobrze przyjmować mego przyjaciela. ELWIRA Mniemanie moje wszak was nie rozdziela, Żadnej sprzeczności nie postrzeżesz we mnie, Niech tu wciąż bawi, gdy ci to przyjemnie. WACŁAW Prawdziwie, dziś, gdy przyjaźń nieznaną się staje, On rzadkie mi dowody przychylności daje. SCENA VIII / Elwira, Wacław, Alfred. / WACŁAW Zapomniałeś nas całkiem, kochany Alfredzie, Przecie dziś jakieś bóstwo łaskawe cię wiedzie; Trzy dni się niewidzenia — to wieczność prawdziwa. ELWIRA Pewnie w tej części miasta rzadko kiedy bywa, Inaczej swych przyjaciół nie mijałby zawsze. ALFRED Nie mogą być, prawdziwie, wymówki łaskawsze, Lecz przy tym niezasłużone. WACŁAW Będziem więc słyszeć obronę. ALFRED Naszej szkody, że pani dość samotność lubi, Jestem, rzadko bywając, dotychczas pamiętny; Lecz w miłym towarzystwie, gdy się pamięć gubi, Byłbym wkrótce rad sobie, a pani natrętny. WACŁAW Zła, zła obrona. ALFRED Ciebie zaś, mój panie, Sam przyznasz, rzadko kto w domu zastanie. WACŁAW I owszem, bardzo często, dziś cały dzień prawie, Nie chcąc słabą zostawić, przy Elwirze bawię. ALFRED / do Elwiry / Czy pani słaba? ELWIRA / z pomieszaniem / Tak… WACŁAW / zbliżając się / Słaba nieboga. pieszcząc się Moja kochanka, moja pani droga… ALFRED Pewnie ból głowy, widać to z wejrzenia. WACŁAW Tak… katar… katar zaraz oczy zmienia. ALFRED Katary teraz mocne, nie trzeba wychodzić. WACŁAW / z pośpiechem / O, i owszem, i owszem, nie może zaszkodzić: W domu siedzieć — to niezdrowo. do Elwiry Jakże, najdroższe życie, jakże z twoją głową? ELWIRA Nie wiem, czy będę… WACŁAW / nie słuchając odpowiedzi, do Alfreda / Wiesz, dostałem charta; Co za skład, wielkość! Rzecz widzenia warta. Zmartwię Henryka, bo takiego nié ma; Żaden z nim porównania pewnie nie wytrzyma, O, i twój Sokół za nic, tą razą wybaczysz. Tyli, czarny jak gałka, a kita… zobaczysz. Ale teraz powiedz mi, co się z tobą działo? Tak cię w świecie widać mało, Zwłaszcza wieczorem unikasz zabawy. Cóż dziś robiłeś? Żądam ścisłej sprawy. ELWIRA Może w tym tajemnica, nie wypada śledzić. WACŁAW Pewnie nie dla mnie. ALFRED O, wszystkim powiedziéć I ścisłą sprawę zdać mogę, Jaką odbyłem dziś drogę: Byłem u Stolnikowej. Po co? Nie wiem prawie. WACŁAW Cóż tam słyszałeś? Udziel nam łaskawie. ALFRED Kaszlu dużo. WACŁAW To niewiele. ALFRED I plotek trochę. ELWIRA A to nadto dużo. ALFRED Jednak powtórzyć można by je śmiele, Bo chyba tylko za przestrogę służą — Wszystko od dawna zapomniane dzieje; Sama rozprawia, sama się i śmieje. ELWIRA Tak, ale dobrze mówi. WACŁAW O, bardzo wymowna. ELWIRA Bardzo godna osoba. WACŁAW Najlepsza. ALFRED Szanowna. WACŁAW Ależ nudna! Jak zacznie i gadać, i gadać, Trzeba, żeby nie zasnąć, rzadką moc posiadać. ALFRED Wkrótce przybyła Aniela w żałobie. ELWIRA Po kim? ALFRED Po mężu. WACŁAW Umarł? ALFRED Żyje sobie, Lecz dziś na wieś wyjechał, a jutro powróci. WACŁAW Cóż za czułość! Lecz czemuż w domu się nie smuci? ALFRED W domu? Dobre pytanie: któż by o tym wiedział? Ledwie mi jej brat rzecz tę rozpowiedział, Weszła Julija do naszego grona. ELWIRA W złym humorze? WACŁAW Jak zwykle, ALFRED Ściśnięta, upstrzona. WACŁAW Gipsem prósząca. ALFRED Postrach mego fraka. ELWIRA Co przy tej — trudno zasnąć. WACŁAW Bo budzi tabaka. ELWIRA I słówka ostre. ALFRED Bardzo ostre z bliska. WACŁAW Czego ona się stroi, złoci, bieli, ściska? Na co jej walczyć z naturą? ALFRED / kończąc / Była niegdyś jaszczurką, teraz jest jaszczurą. WACŁAW Wszędzie coś gani, coś śmiesznego widzi, Zawsze się dąsa, zawsze z kogoś szydzi… Ale mów o kim innym, nie lubię tej baby. ALFRED Był więc Erazm — rumiany, chociaż niby słaby, Zawsze słodko mówiący, choć pół głosu chował. Najczulej Stolnikowej urodzin winszował, Mnie zaś imienin w dziesiątej oktawie, Panu Janowi, że mieszka w Warszawie, Księciu, że w domu dwoje dzieci zastał, I tak się mocno rozmachał, rozszastał, Że i Staroście winszował, Że żonę pochował. WACŁAW Gdy do mnie idzie, albo przy mnie staje, Żem solenizant, zaraz mi się zdaje, W istocie ta figura, zawsze winszująca, Śmiejąca, kochająca, jest bardzo nudząca. ELWIRA Dobre ma serce. ALFRED Jak gdyby baranek. WACŁAW Słodki jak lukrecyja, dobry jak rumianek. ALFRED Byłbym w uwagach czas dłuższy tam strawił, Gdyby Kasztelan strachem nie nabawił. Postrzegłszy, że już ku mnie rozpuścił swe żagle, Nie chcąc słuchać procesów, wymknąłem się nagle. WACŁAW Dokąd? ALFRED Do Baronostwa. WACŁAW Cóż *dobra Barona*? ALFRED *Dobra Barona* kontent, kocha *swego żona*. WACŁAW Zastałeś Pułkownika? ALFRED A cóż za pytanie! To się rozumie, któż go nie zastanie? ELWIRA Na bardzo piękną napadliście drogę, Obmawiacie od godziny. ALFRED Co wszyscy wiedzą, czyż mówić nie mogę? Jestże tu co mojej winy… WACŁAW Że Baronowa wojskowości sprzyja. Nareszcie, czyż to dzisiejsze odkrycie? ELWIRA Zapewne, wina jej samej, nie czyja; Lecz któż bez *ale*, mówią pospolicie. WACŁAW Ależ bo Baronowej za grube jest *ale*, I bardzo proszę nie bronić jej wcale. ELWIRA Sam ją chwaliłeś. ALFRED Trzeba też mieć względy Na słabość kobiet, ich tak miłe błędy. WACŁAW / do Alfreda / Żarty. do Elwiry Chwaliłem rozum, milcząc o honorze; Bo jeżeli szacunku taka pragnąć może, Która zdeptawszy skromność, obowiązki, cnotę, Wyrzekła się już wstydu, lubi swą sromotę, Co z tajemnych miłostek w jawny nierząd leci, Którą gardzą uczciwi, gardzić będą dzieci, Jeżeli taka chlubne zyska zdanie, Cóż się więc dla tej zostanie, Co szczęście wkoło siebie ustalając sobą, Jest wzorem cnoty, płci pięknej ozdobą? ALFRED Co za rozprawa grzmiąco wyłuszczona! WACŁAW Wróćmy więc do weselszej, wróćmy do Barona: Że mu się żona… tam… te… wiemy, co się dzieje… No, cóż ma robić? Lecz z czego się śmieje, To, że tak kocha tego Pułkownika, Który sumiennie czasami unika; Ale ten gwałtem przy sobie go mieści, Zaprasza, trzyma, ledwie że nie pieści: Z nim musi zawsze, z nim musi być wszędzie, Słowem, że jak odjedzie, Baron żyć nie będzie. śmiejąc się A, to rzecz śmieszna! ALFRED Prawda, że zabawna. WACŁAW Tak się zaślepić i to od tak dawna! I spokojnie żyją z sobą, Żyją, jak ja z tobą. śmieje się A co najbardziej śmieszności pomnaża, Że cudze kroki dowcipnie uważa, Umie postrzegać, umie i wyszydzić, I wszystko może, oprócz siebie, widziéć. ALFRED Poczciwa dusza! WACŁAW A, to gap prawdziwy! ALFRED O, to za ostro! Za cóż tak niegrzecznie? WACŁAW Gap, gap — mąż taki, to wyraz właściwy. ALFRED Niech i tak będzie, kiedy chcesz koniecznie. WACŁAW Jego ta pewność, na której spoczywa, Czasem mnie śmieszy, lecz czasem i gniéwa; I nieraz chętka mnie bierze Wszystko powiedzieć mu szczerze. śmieje się Toby się zdziwił! ALFRED I miałby przyczynę. WACŁAW Wystaw go sobie, jaką miałby minę. ALFRED Nie chciałby wierzyć. WACŁAW Dowody bym złożył. ALFRED Toby się gniewał. WACŁAW Nie, stałby jak wryty, udając minę Barona Oczy wytrzeszczył i gębę otworzył. ALFRED / śmiejąc się / Niech pani spojrzy, jaki wyśmienity — Baron prawdziwy! Dotychczas Elwira ze spuszczoną głową, przeglądając książkę, śmiała się skrycie; teraz głośno się śmieje, spojrzawszy na męża. Po krótkim czasie Na zegarek patrzę, Bo jeżeli będziecie państwo dziś w teatrze — Siódma minęła. WACŁAW / dzwoni, potem mówi do Kamerdynera / Pojazd. KAMERDYNER Zaprzężony. WACŁAW Do naszej loży jesteś zaproszony, Jutro zaś przyjedź, do dziesiątej z rana Z konną jazdą zaczekam na mojego pana, Potem u nas na obiedzie; Dobrze, kochany Alfredzie? ALFRED / podając rękę Elwirze / Chętnie przyjmuję wszystkie zaproszenia, Oprócz do loży; mam co do czynienia… WACŁAW Zatem do jutra. ALFRED / idąc ku drzwiom / Tak, jutro, Wacławie, Na twoje miłe rozkazy się stawię. SCENA IX / Kamerdynery wynoszą kandelabry ze świecami, lampa zostaje. / JUSTYSIA / sama / / wygląda; potem wybiega; patrzy za drzwi, którymi wyszli; zamyka i wraca / Wiem, wiem, kto wróci, przysięgłabym prawie — Wkrótce usłyszę do okna pukanie. Ach, mądry, kto na dole wymyślił mieszkanie! palec z palcem spotykając Otworzyć, nie otworzyć, otworzyć, otworzyć, Otworzyć! — aha, tak z losu wypadło. Muszę też i panicza trochę upokorzyć, Niech choć raz własne zobaczy zwierciadło. Justysia nie trzpiot, pomyśli o sobie, Ważyć wszystkiego nie chce w każdej dobie; Jutro więc całkiem postać rzeczy zmienię, wyniosło Bo tak mi każe honor i sumienie. siada przy stole i po krótkim myśleniu Ale cóż znaczy, że go dotąd nié ma? Jednak podobnoś dał mi znak oczyma. Gdyby… ha!… ciszej… jakiś szmer w ogrodzie. Tak… on… niemylnie; poznaję po chodzie. obraca się tyłem do okna i zaczyna czytać; słychać pukanie w okno odskakując na środek Ach! ach! ALFRED / za oknem / Justysiu! To ja, otwórz. JUSTYSIA Ja się boję. ALFRED Otwórzże prędzej, bo na zimnie stoję, Justysiu! / Puka. / JUSTYSIA / cicho / Będę krzyczeć, Franciszku, Stefanie! Gwałtu krzyczę, Janie! Janie! ALFRED Ale, Justysiu, co robisz, dlaboga! To ja, ja! Na cóż ten hałas, ta trwoga? JUSTYSIA / otwierając okno / Ach, to pan jesteś. SCENA X / Justysia, Alfred. / ALFRED / w oknie / A któż by też inny, Tak odważny i tak czynny? JUSTYSIA Takem się zlękła, że ledwie co żyję; Jak serce bije! ALFRED / kładąc rękę / Czy doprawdy bije? JUSTYSIA Dotąd jeszcze przyjść do siebie nie mogę. Jak można komu taką sprawić trwogę? ALFRED Przepraszam cię, przepraszam. JUSTYSIA Tak! Rzecz niesłychana. To okno — to drzwi dla pana. ALFRED Prawda, wygodne. JUSTYSIA O, wiem że nie trudzi Przez okno łazić, ale straszyć ludzi… ALFRED / klękając żartem / Przepraszam cię, królowo! JUSTYSIA / tym samym tonem / Przebaczam. ALFRED Więc siadam. JUSTYSIA / stając przed siedzącym na kanapie / Co ja się panu zawsze nie nagadam, Po co tu przychodzić, Mnie i panią zwodzić? ALFRED / biorąc ją za rękę / Brawo, Justysiu, morały! JUSTYSIA Zdałyby się panu, zdały. ALFRED Tak sądzisz? JUSTYSIA Zapewne, bo… ALFRED / sadzając koło siebie / Tylko gadaj z bliska, Z daleka nic nie słyszę. JUSTYSIA Niechże pan nie ściska. ALFRED Inaczej być nie może — chcąc pojąć morały, Trzeba, aby do serca bliski przechód miały. JUSTYSIA Pan wielki filut! ALFRED Początek wspaniały. JUSTYSIA Bo czy też może na świecie uchodzić, Żeby tak brzydko moją panią zwodzić? ALFRED A któż ją zwodzi? JUSTYSIA Piękne zapytanie! Wszakże jej pan przysięgasz do śmierci kochanie; I dziś słyszałam, stojąc pode drzwiami, Jak ją pan łudzisz pięknymi słówkami: udając Alfreda „Chciałbym zapomnieć daremnie; Miłość ze życiem spletła się już we mnie, Ich węzła nieba nie wzruszą, Trwać i ginąć razem muszą”. ALFRED / śmiejąc się / No, i cóż dalej? JUSTYSIA Alboż jeszcze mało? ALFRED Cóż tak dziwnego w tym ci się wydało? Mówię, że kocham, ona zostaje w tej wierze, Bo też ja ją kocham szczerze. JUSTYSIA Hm, czy tak? A mnież? ALFRED Za tobą szaleję! JUSTYSIA Lecz moja pani inną ma nadzieję; Jedynie kochając pana, Chce tylko sama jedna być kochana. ALFRED Sama jedna? Co o tym, to nie było mowy, Tegom nie przyrzekł, to artykuł nowy. Ale słuchaj, Justysiu, rok już blisko mija, Rok, jak kocham Elwirę i ona mi sprzyja, Rok, Justysiu, to nie doba! Cóż więc dziwnego, że mi się podoba Twarzyczka luba, dowcipne wejrzenie, Co raz zgon wróży, raz ciska płomienie, Uśmiech, co z marsem pomieszać się lubi, Uśmiech zdradziecki, co każdego zgubi, Usteczka małe, całuskom stworzone, Objęcie pieszczone, Przyjemność boska, boska postać cała; Słowem, że się Justysia sercu podobała. JUSTYSIA Słówek nie braknie i choć im nie wierzę, Nie wiem, dlaczego dotąd kocham szczerze, Lecz gdy pan nad rok już nie kochasz więcej, To mnie tylko zostaje pono sześć miesięcy? ALFRED Nie, ciebie kochać będę nad wszelkie kochanie, Póki będę mógł kochać, póki życia stanie, Przysięgam!… JUSTYSIA Hola! stój pan, nie przysięgaj, proszę! Gdzie przysiąg trzeba, tam nikną rozkosze. ALFRED W jakimże dzisiaj Justysia humorze? Łajesz mnie ciągle, ja słucham w pokorze. JUSTYSIA Jeszcze raz tylko połaję. ALFRED Jeszcze raz jeden — przystaję, Ale potem… JUSTYSIA Na co też pisać listów tyle? Mogą nas wydać, przykre sprawić chwile. Dawniej je pani przy sobie nosiła, Lecz teraz taka plika się zrobiła, Że trudno unieść; więc je wszędzie kładzie, Pełno ich w łóżku i w każdej szufladzie… Ja umiem po francusku. ALFRED A wiem, doskonale. JUSTYSIA Wzięłam więc kilka. ALFRED Niepotrzebnie wcale. JUSTYSIA Zda się wiedzieć o wszystkim, więcem je czytała. Jakież to nudne! Nigdy bym nie chciała, Żeby kto do mnie pisywał podobnie. Nie jestże bardziej sposobnie, Gdy sam przyjdzie i zabawi, I lepiej wszystko wystawi? ALFRED Justysia ma rozsądek i woli rozprawiać, Jak się listkami zabawiać; Lecz twoja pani inne ma żądania I do tych moja powolność się skłania. JUSTYSIA Ależ listy mogą zdradzić I panią, mnie i pana w nieszczęście wprowadzić. ALFRED Nie mnie, bo ja ich nie piszę. JUSTYSIA Któż taki? Nie pan? Co słyszę! ALFRED Gdzież byłbym w stanie pisać te arkusze? Ale gdy co dzień jeden list dać muszę, Siedzi tam przy mnie jakiś Francuz stary, Co gada dużo i pisze bez miary; Jemu więc czasem dyktuję, Czasem beze mnie przepisuje, Czasem co doda, ja potem poprawię, I tak co doba jeden list wystawię. JUSTYSIA Lecz i takie wydać mogą. ALFRED Nie wymieniam tam nikogo I pismo nie moje, Więc się niczego nie boję. JUSTYSIA Wież to pani? ALFRED Broń Boże! JUSTYSIA I to się tak godzi? I to niby pan nie zwodzi? ALFRED A, już gderania dziś przebierasz miarę, Więc pocałuj mnie za karę. Justysia się odsuwa Co, nie chcesz? Więc ja ciebie za wszystkie urazy Pocałuję cztery razy. JUSTYSIA Nic z tego. / Ucieka. / ALFRED Bliżej! JUSTYSIA Dalej! ALFRED Zmuszę. JUSTYSIA Wzbronię. / Ucieka, zasłaniając się krzesłami / ALFRED Proszę. JUSTYSIA Nie. ALFRED Nie? JUSTYSIA Nie. ALFRED Ale jak dogonię!… / Alfred goni za Justysią pomiędzy krzesła; zasłona spada. / AKT II SCENA I JUSTYSIA Ciągle się lękać, być ciągle na straży, Gdy inna miłość bezpieczna się darzy… Nie ma co myśleć, już wybór zrobiony: Wacław zostaje, Alfred oddalony. Tak… lecz od pani jakże go oddalić? Jak? żeby siebie we wszystkim ocalić. Trzeba dowodów… Mamże służyć za nie I wydać przeszłe nasze zachowanie? Nie… listy… zazdrość… bajeczkę ułożę, Pani uwierzy… on się wplątać może. Tak, dobrze… Przy tym, gdy wiedzieć nie będzie Kto zdradził, a ja utrzymam go w błędzie Przez łzy, przysięgi, rozpacz i szlochanie, Co było, skrytym na zawsze zostanie. SCENA II / Justysia, Wacław. / WACŁAW / wyglądając / Jest jeszcze pani? JUSTYSIA Nie ma, już w kościele. WACŁAW O, jakżem teraz polubił niedzielę! W niej tylko chwilkę mogę żyć przy tobie; Lecz nadal muszę myśleć o sposobie, Jak byśmy mogli bez ciągłej przeszkody Wzajemnych uczuć udzielać dowody. Lecz cóż, gdy do ciebie śpieszę Z czułej miłości zapałem, Kiedy naprzód już się cieszę Szczęścia mojego podziałem, Widzę cię smutną, oziębłą, nieśmiałą. I łzy… Cóż to… cóż się stało? JUSTYSIA Kochany panie, nie badaj przyczyny, Nie troszcz się losem nieszczęsnej dziewczyny. WACŁAW Jak to, twój smutek nie ma mnie obchodzić? Takąż miłość widzisz we mnie? JUSTYSIA Nic mego żalu nie może osłodzić, Na cóż wyjawiać daremnie? WACŁAW Zwierzyć swój smutek to ulga jedyna: Powiedz więc, jakaż łez twoich przyczyna? Jeśli mnie kochasz! JUSTYSIA Ach, jakież żądanie! WACŁAW / prosząc / Luba Justysiu! JUSTYSIA Luby, drogi panie! Pozwól, niech milczę. WACŁAW Nie, to być nie może. JUSTYSIA Później się dowiesz. WACŁAW Nie, teraz chcę wiedzieć. JUSTYSIA Smutku nie cofniesz. WACŁAW Koniec mu położę. JUSTYSIA Nie mogę. WACŁAW Dobrze, możesz nie powiedzieć, Wiem, te łzy twoje, wiem, co mogło sprawić;, Płaczesz, bo nie śmiesz w oczy mi wyjawić, Żeś mnie już kochać tak prędko przestała; Otóż to twoja tajemnica cała. JUSTYSIA Cóżeś pan wyrzekł! Ach, takie mniemanie Wyrywa przykre z ust moich wyznanie, Że się na zawsze z panem rozstać muszę, Że to jest tajemnica, co dręczy mą duszę. WACŁAW Rozstać się ze mną? JUSTYSIA Tak, i to w tej dobie. WACŁAW Justysia żartuje sobie. JUSTYSIA Nie, panie, nie żartuję; wolę miejsce stracić, Niźli za dobrodziejstwa niewdzięcznością płacić. Nie, nigdy mojej pani zmartwienia nie sprawię, Tej, z którąm wychowana od kolebki prawie, Która mnie nieustannie łaskami obdarza I we mnie przyjaciółkę, nie sługę uważa. WACŁAW Bądź więc jej przyjaciółką, ale bądź i moją. JUSTYSIA Nie, takie związki dla nas całkiem nie przystoją. Zbłądziłam już zbyt wiele, lecz błędy poznaję; A ponieważ żal szczery każdemu zostaje, Wstąpię dziś do klasztoru: tam w ostrej pokucie Odkupię przeszłe grzechy, zgaszę błędne czucie. Ach, dawniej tak uczynić potrzeba mi było! Lecz nie znałam, co to jest, że mi z panem miło, Nie znałam co się dzieje, gdym pana kochała, Bom, niestety, okropnej miłości nie znała. WACŁAW Lecz dlaczegóż okropnej, Justysiu kochana? Okropność tylko przy tych, którym jest nieznana; Stare tylko matrony miłością was straszą. Niech mówią, co chcą — miłość jest uciechą naszą! Cóż tak strasznego w pieszczot niewinnej słodyczy? Pewnie nic, kiedy każdy pieszczot sobie życzy. A co zaś do klasztoru, powiem, że w tej mierze Jestem trochę niewierny, rzadko kiedy wierzę. Takie zamiary często się odmienia, Są to zwyczajne panieńskie marzenia, I ta, co do klasztoru śpiesznie się wybiera, Pewnie za ślubnym wieńcem z pragnienia umiera. JUSTYSIA Jak to, zwodzę? WACŁAW Nie mówię, żebyś miała zwodzić, Lecz mówię, że się mylisz, zresztą po cóż wchodzić — Szczere czyli nieszczere twoje powołanie, Dość, że spełnionym nigdy nie zostanie. Kocham cię, ty mnie kochasz, niech będzie dość na tém, Bo cię na wszelki sposób pogodzę ze światem. JUSTYSIA Nareszcie, choćbym nie szła do klasztoru, Muszę się stąd oddalić dla mego honoru. Jakaż mnie przyszłość czeka, jakąż mieć nadzieję! Że biedną, opuszczoną… Ach, cała truchleję!… WACŁAW A, miej lepsze mniemanie o moim honorze. Że się kiedyś rozłączym, to wszystko być może; Lecz opuszczoną Justysia nie będzie: Jej los przed wszystkim mieć będę na względzie. Posag panieńskie zwykł pomnażać wdzięki; Gdy go Justysia do swoich przyłączy, Niejeden pewnie zapragnie jej ręki; Tak nie klasztorem wszystko się ukończy. I jeśli słowom nie dowierzasz może, Dziś jeszcze pismo w twoje ręce złożę; Bo szkoda tę twarzyczkę kratami zasłaniać. No jakże? Słówko. Myślisz… zdajesz się nakłaniać… JUSTYSIA Ach, łatwo pan zwycięstwo nade mną odnosisz, Bo nie mogę odmówić, kiedy o co prosisz. WACŁAW Więc zostajesz? JUSTYSIA Zostaję. WACŁAW Bardzo mnie to cieszy. Ale kto prawdę kryje, ten najwięcej grzeszy; Wyznajże szczerze, ja się nie urażę, Czy w rzeczy klasztor był w twoim zamiarze? Lub też czyś może chciała w mniej ostrym sposobie, Do swej pokuty przybrać towarzysza sobie? JUSTYSIA Oto piękne zapytanie! płacząc Otóż nagroda za moje kochanie! WACŁAW Kiedyż bo zaraz płaczesz. JUSTYSIA Powinna bym szlochać, Że na moje nieszczęście muszę pana kochać; Mogłam pójść za mąż, być panią bogatą, Jednak dla pana nie zważałam na to. płacząc Ale kiedy tak… kiedy tak pan mniemasz, Kiedy ufności w mojej cnocie nie masz, Dostanę sobie męża, będę swój dom miała I będę sobie innych, grzeczniejszych kochała. WACŁAW Ależ Justysiu, cóż to za myśl płocha? Kto za mąż idzie, ten innych nie kocha. JUSTYSIA A kto się żeni? WACŁAW Kto się, mówisz, żeni? Kto już żonaty?… to jest, kto ma żonę?… To co innego… bo choć stan odmieni… Mężczyźnie wszystko pozwolone. JUSTYSIA / do okna biegnąc / Ktoś wjeżdża… Pani! / Wybiega z pokoju. / WACŁAW / sam / Jest, wraca. No proszę, Co ja z tą żoną utrapienia znoszę! To rzecz nieznośna, a nawet i zdrożna, Że w swoim domu nic robić nie można. SCENA III / Wacław, Elwira. / WACŁAW Wierz mi, Elwiro, złą obierasz drogę, Spokojnie patrzeć i milczeć nie mogę; Czy moda, czy cudza rada, Obie zarzucić wypada. Wesołość, zabawy, stroje — Wszystko to ma miejsce swoje; Lecz obowiązki, zwłaszcza względem nieba, Zawsze na przód kłaść potrzeba, Mieszać ich z sobą nigdy nie przystoi I kto nagany się boi, Ten swe czynności z każdą porą zgodzi. ELWIRA Ależ nie wiem, o co chodzi. WACŁAW Wszakże powiadam, że wcale nieładnie, Kiedy która jak wicher do kościoła wpadnie, Dziesięć razy się ruszy i wstanie, i siędzie, A zabawiwszy kwadrans, wylatuje w pędzie, Rzuca się do karety z równym szmerem, trzaskiem I próżniackiej gawiedzi cieszy się oklaskiem, Która podobnież, w niedzielnej oprawie, W publicznych miejscach stoi na wystawie. ELWIRA Czy to do mnie? WACŁAW Trzech minut nie byłaś w kościele. Ale nie będę rozprawiał zbyt wiele, Powiem ci tylko, że to śmiesznie bardzo, Kiedy kobiety pozorami gardzą. Nie dość być w duszy nabożną, cnotliwą, Nie dość — uważną i tkliwą Na najdrobniejszy uszczerbek honoru, Potrzeba być tym wszystkim także i z pozoru. ELWIRA Tę bardzo słuszną przestrogę Z dawna mam w duszy, więc przyjąć nie mogę. Widząc szczęście w cichej cnocie, O wrzasku świata nie myślę, Ale — nabożna w istocie, I na pozór zważam ściśle. WACŁAW Czemuż tak prędko wracać? ELWIRA Z jak najlepszej chęci: Nie mogłam być spokojna i wyrwać z pamięci, Że stangret na mróz taki stać musi na dworze, Że cierpi dla mnie tylko, gdy nie cierpieć może. WACŁAW Mróz? Dzisiaj mróz? Gorąco! Tak pięknych dni mało. ELWIRA Czy doprawdy nie zimno? Więc mi się tak zdało. Jestem szczerze nabożna i bywam w kościele, Na rzecz, jak i na pozór, zważam bardzo wiele, Lecz czuję, że nad wszelkie nasze powinności Jest najświętsza — nieść ulgę cierpiącej ludzkości. WACŁAW Choć bardzo pięknie mówisz, rozprawiasz gorąco, Gdzież tu przyłatać ludzkość i ludzkość cierpiącą, Że stangret w dobrym futrze godzinę zaczeka? Jakże się prędko wasz umysł zacieka! Litość z rozsądkiem — piękna, lubię ją i cenię; Lecz przesadzona — w śmieszne zmienia się marzenie. ELWIRA W śmieszne marzenie, przyznaję; Lecz choć zamiar się nie ziści, To chęć dobra się zostaje W niezawodnej nam korzyści. O, jak słodko i przyjemnie, Gdy pomyśleć mogę sobie, Że ktoś pomoc znalazł we mnie, Że cierpieniom ulgę robię. Ach, mój mężu, mów, co chcesz, licz między przywary, Litość i dobroczynność nigdy nie ma miary; Ach, ludzkość bóstwem moim! Jej powab, jej siła… / Wacław przed ostatnim wierszem wzruszył ramionami i odszedł, tak że Elwira nie postrzegła jego niebytności. / SCENA IV / Elwira, Justysia. / JUSTYSIA Tak prędko pani wróciła? ELWIRA Ach, jakżem wrócić nie miała, Kiedym list do Alfreda oddać zapomniała! Weź i wręcz zaraz, jak tylko przyjedzie, A tak mieć będę odpis przy obiedzie. JUSTYSIA / biorąc list, kiwa głową / List do pana Alfreda? ELWIRA Cóż znaczą te miny? JUSTYSIA Boję się mówić. ELWIRA Tylko bez przemowy. JUSTYSIA Lepiej nie oddać. ELWIRA Nie oddać? z przyczyny?… JUSTYSIA Uwierzysz pani?… ELWIRA Nie kłóćże mi głowy, Mów, co masz mówić, bez tego zachodu, Wszystkiemu wierzę, lecz trzeba dowodu. JUSTYSIA Ale wprzód pani przyrzekniesz milczenie I że, jakie bądź wypadnie zdarzenie, Nie wydasz, skąd wiesz, co ci chcę wyjawić, Gdyż to na zemstę może mnie wystawić; A często dobra sława niewinnej dziewczyny Może przez tych paniczów zginąć w pół godziny. ELWIRA Wszystko ci obiecuję, zaręczam, przyrzekam, Tylko niech dłużej nie czekam. JUSTYSIA Wyznam więc szczerze… Ale ktoś nadchodzi… Idźmy do siebie, nikt nam nie przeszkodzi. ELWIRA Wielkie nieba! Cóż się dzieje! Cóż będę słyszeć! Ach, cała truchleję! / Odchodzą. / SCENA V ALFRED / do Kamerdynera pierwszy wiersz / Proszę powiedzieć panu, że go czekam. po krótkim milczeniu Długo wprawdzie z Elwirą zerwanie odwlekam, Ależ bo ta Justysia to luba dziewczyna, Rzadką jakąś nade mną władzę brać zaczyna. Jej wesołość i jej wdzięki Okraszają Elwiry nieustanne jęki. I tak mnie kocha to niewinne dziecię, Tak tylko mnie jednego widzi na tym świecie, Że się jej duszy i mym czuciom dziwię. Nareszcie i myśl przyjemna prawdziwie, Żem był jej mistrzem w nauce kochania — Wszystko mnie ku niej mimowolnie skłania. SCENA VI / Alfred, Wacław. / ALFRED A, cóż za mars? Cóż ci to, Wacławie? WACŁAW Ból głowy. ALFRED Mnie się nie zdaje; Raczej przeszkoda w jakiej czułej sprawie Panu memu w drodze staje. WACŁAW Cóż! mówisz do mnie jak przed dwoma laty, Czyś zapomniał, żem żonaty? ALFRED Bynajmniej, tego zapomnieć nie mogę; Lecz choć w tę ciężką puściłeś się drogę, Wiem, że się trzymasz twoich zasad wiernie: Rwiesz same kwiaty a omijasz ciernie; Że nie chcesz, bitym postępując torem, Stać się małżonków sielankowych wzorem I ślubnym prawom nie kładąc granicy, Kądziel w ujęciu, u nóg połowicy — Nie zechcesz ołowianej używać swobody. Nadtoś żył w świecie, nadtoś jeszcze młody. Jak to, ów Wacław, cel tylu zazdrości, Dziecko popsute szczęścia i miłości, Trzecia osoba przy każdym małżeństwie, Nigdy nie syty odmiany w zwycięstwie, Co trwogą mężów, zdradą żon się wsławił, Co tyle rozkosz, a potem łez sprawił, Miałżeby przestać na dawniejszych czynach I już spoczywać na swoich wawrzynach? WACŁAW Tak, na wawrzynach spoczywam, Alfredzie. Pókiśmy wolni lepiej nam się wiedzie: Tytuł małżonka powagi dodawa, A ta najmniej jest potrzebną; I do ufności nabyte już prawa Nie są rzeczą nam pochlebną. Wolę ja zawsze, kiedy mnie się boją, Wtedy przyjaźnią nie zwodzą się moją, W swoim znaczeniu biorą każde słowo I zwykłą drogę skracają połową. ALFRED Jakżeś mnie zdziwił tą nauką nową! O mój mistrzu doskonały, Czemuż twe dla mnie przykłady ustały! WACŁAW O mój uczniu najmilszy, poznasz w swojej porze, Że inaczej być nie może. Niech się żonaty gdziekolwiek udaje, Ileż przeszkód nie zastaje! I jego żona, i mąż z drugiej strony, Spokój domowy, familijne rady, A co najgorsza nad wszelkie zawady, Te, jak bijące na krogulca wrony, Co swe grzechy przeżyły — stugębne matrony. Jeśli zaś ujdę ich sowiemu oku I skrytym będę w każdym moim kroku, Jeśli nieznany zwiodę i oddalę Tak opiekuny, jak jawne rywale, Choć szczęśliwym zostanę w jak najwyższym względzie, Cóż? kiedy o tym nikt wiedzieć nie będzie. ALFRED Tak więc mężowie spokojni być mogą? WACŁAW Najspokojniejsi, nie tylko przeze mnie; Nikt ich już teraz nie nabawi trwogą Albo nabawi — daremnie. Dzisiejsza młodzież, zakochana w sobie, Myśląca tylko o swojej ozdobie, Co wszystkie kobiet śmieszności przejęła I której jeszcze do całości dzieła Spazmów i muszek tylko nie dostaje, Mniema, że dosyć, kiedy w szrankach staje, Raz się pokazać i raz się pochwalić, By wszystkie serca miłością zapalić. Któryż dziś umie w miłosnej potrzebie Nie znać, zapomnieć i poświęcić siebie? Wyrzec się zdania swojej duszy prawie, Być w szczęściu, smutku, nadziei, obawie, Przez tę jedynie, dla której wzdychamy… ciszej Póki ją jeszcze o co prosić mamy. ALFRED A kiedy już nie mamy? Cóż wtedy, Wacławie? WACŁAW Trzeba nagle zmienić postać I z węża — lwem zostać. ALFRED A, niechże cię uściskam za takie nauki! Zmiłuj się, wydaj statut, a wdzięczne prawnuki Imię twoje będą czciły. WACŁAW Nie żartuj sobie, własne me przykłady Mogłyby służyć za pewne zasady. ALFRED Żebyś pisał — żarty były; Ale to myślę prawdziwie, Że gdyś w miłości szczęśliwie Podobania się sztukę przywiódł tak wysoko, Warteś ściągnąć na siebie naśladowcze oko; Że nikt pierwszeństwa nie dojdzie w tym względzie, Kto zawsze tobie podobnym nie będzie, Że winien w twoje postępować ślady, A ty — żeś winien udzielać swej rady. WACŁAW Udzielać rady? Komu, po co, na co? Ospała młodzież — mężowie nie tracą. Jako z nich jeden, ja się z tego cieszę I z oświeceniem nigdy nie pośpieszę. Lecz dla dobrego, jak ty, przyjaciela Chętnie się rada udziela; A gdy dobrze użyjesz nauki ci dane, Ja nagrodzonym za pracę zostanę. Czyś ty myślał, że się smucę, Gdy na spokój małżeński oko moje zwrócę? O nie, ja tylko mówię, co wyznać należy, Że nie ma teraz trwożącej młodzieży. ALFRED Nie pogardzaj nią zbyt wiele, Wszakże z popiołów powstają mściciele. WACŁAW Mówią to, że kto zwodzi, ten bywa zwiedziony, Że zawsze takie same i męże, i żony, I że pewny przypadek nikogo nie chybi, Hodie mihi, cras tibi. Ale ja temu nie wierzę; Mam na to sposoby moje, Więc wszystkich przysłów w tej mierze I mścicieli się nie boję. ALFRED Ty się nie boisz! Ha, toś mnie zabawił! Bo któż by się też obok ciebie stawił! Któż by popełnił szaleństwo: Walczyć z tobą o pierwszeństwo! WACŁAW Poznam takiego gacha za pierwszym wejrzeniem. ALFRED Niewielka też to sztuka z twoim doświadczeniem. WACŁAW I muszę sobie przyznać, że mam wzrok nie lada. ALFRED Wiele przenikliwości, to każdy powiada. WACŁAW Jakbym zechciał, to ledwie że myśli nie zgadnę. ALFRED Poznasz więc chytre słówka. WACŁAW I w sidła nie wpadnę. Jestem przy tym ostrożny. ALFRED Aż się nieraz dziwię. WACŁAW Ale nigdy zazdrośny. ALFRED Bardzo sprawiedliwie; Bo też nie ma szkodliwszej nad zazdrość przywary I mąż zazdrośny godzien zawsze kary. WACŁAW Nareszcie, z drugiej uważając strony, Pewnym mnie czynią przymioty mej żony; Jej szczera miłość, dobre wychowanie… ALFRED Za sto Argusów stanie! WACŁAW Lubi samotność. ALFRED Ustalisz ją snadnie. WACŁAW Skromna, nieśmiała. ALFRED Ach, znam ją dokładnie! WACŁAW A nade wszystko, że bardzo nabożna. ALFRED Większej rękojmi czyliż pragnąć można? WACŁAW Tak więc jestem bezpieczny we wszelkim sposobie: Ufam czasom, Elwirze, a najwięcej sobie. Znam ja, bom nimi chodził, wszystkie ścieżki, drogi, Którymi się skradają chytre mężów wrogi. Mam ja wszystkie fortele dokładnie w pamięci, Nikt mnie nie minie, nikt się nie wykręci. Bo wierzaj mi, że zawsze wódz biegły i stary Młodzika w pierwszej wojnie niweczy zamiary. Nareszcie, jak gra szachów jest miłostek sztuka. Każdy w niej do zwalczenia skrytej drogi szuka. Lecz jeśli znawca jaki z zimną krwią zobaczy Dwóch przeciw sobie zapalonych graczy, Łatwo plan zgadnie i postrzeże wady; A gdy jednemu zechce dawać rady I przy nim ciągle jak na straży będzie, Gdy laufrów przejmie i zatrzyma w pędzie, Konika zbije w najlepszym zamachu, A zwłaszcza gdy królowę ustrzeże od szachu, Wtedy drugiego nieochybna strata: Musi się poddać albo dostać mata. ALFRED Warteś katedry, ja zawsze powtarzam, Nawet twoję naukę za ważną uważam, I gdybym kiedy gdzie urządzał szkoły, Zniósłbym dla niej prawnictwa nieznośne mozoły; Bo dlaczegóż, na przykład, uczyć się w tej chwili, Jak się przed laty Rzymianie rządzili, Albo też wiele skudów zapłacić potrzeba, By w kardynalskiej todze dostać się do nieba? W miejscu więc mecenasów — ty na miękkim tronie, W licznym słuchaczów i słuchaczek gronie, Uczyłbyś snadnie potrzebniejszej rzeczy, Tak, potrzebniejszej; bo któż mi zaprzeczy, Że sposób jak najwięcej rozkoszy nabycia Jest — czego każdy szuka przez cały ciąg życia. KAMERDYNER / wchodząc / Już jedenasta i konie gotowe. WACŁAW Byłbym jazdę zapomniał przez twoją rozmowę; Służę ci, jadę, gdzie panu wypada. ALFRED Mnie wszystko jedno. WACŁAW To się nie powiada I ja nie pytam, lecz w każdej potrzebie Ślepym i głuchym zostanę dla ciebie. / Chcą odchodzić, Kamerdyner wchodzi i oddaje bilet Wacławowi. / WACŁAW / przeczytawszy / A że też dzisiaj nic mi się nie wiedzie!… Zrób mi tę grzeczność, kochany Alfredzie, Zaczekaj chwilkę, nie długo zabawię, Tylko wiadomość zasięgnę o sprawie, Której już dłużej nie mogę odwlekać; Albo jeśli chcesz, to się gdzie spotkamy? ALFRED Nie, nie, tu wolę zaczekać; Jeszcze dosyć czasu mamy. / Wacław odchodzi. / SCENA VII ALFRED Nie ludzie nami rządzą, lecz własne słabości — Sens moralny tej rozmowy. Kto pozna słabą stronę swego jegomości, Ma do domu klucz gotowy, Wszystko mu stoi otworem I wygodnym idzie torem… Lecz sumienie, sumienie — przyjaciela zwodzić! Ha! ale też małżeństwo powinno się godzić; Jeśli mniej kocham męża, za to więcej żonę, Więc zawsze między nimi serce podzielone. Żartuj sobie, Alfredzie, świat ci to odpłaci, Żadna w nim czynność wartości nie traci. Ach, czy nic obyczajów nie zdoła odmienić, Jak się będę żenić! SCENA VIII / Alfred, Elwira. / ELWIRA Ach! na stronie Boże, on tu jeszcze! ALFRED / z troskliwością / Elwiro kochana, Cóż znaczy, powiedz, ta twarz zapłakana? Jeśli ci jeszcze drogie moje życie, Uśmierz niepewność sroższą nad wszelkie odkrycie; Ach, powiedz, duszo moja, co się ze mną dzieje? ELWIRA Zdrajco! i ty się pytasz, czemu ja łzy leję? Jak to? i oka ode mnie nie zwracasz? Czyż głos sumienia już nieznany tobie? Za czułą miłość wzgardą mi odpłacasz, Przysięgasz, zdradzasz, dwakroć w jednej dobie, Lód w twojej duszy, kiedy ja goreję — I ty się jeszcze pytasz, czemu ja łzy leję? Tak jest, płakałam, bo się sobą brzydzę, I teraz jeszcze płaczę, lecz — że ciebie widzę. Ale nie myśl, że miłość łzy moje wysącza, Chytrość twoja mnie z tobą na zawsze rozłącza; Ile kochałam, tyle nienawidzę! Cieszę się nawet, czuję rozkosz w duszy, Żeś mnie z miłośnej uwolnił katuszy, Żeś mnie objaśnił, ile godne wiary Tobie podobne poczwary. ALFRED Uspokój się, Elwiro… ELWIRA Łatwo z mojej zguby Przyszło ci dostąpić chluby. Bez doświadczenia, bez rodziców rady, Rzucona w świata szkodliwe przykłady, Z pragnącą duszą dzielenia się z drugą — Zyskać mą ufność nie bawiło długo. Oziębłość męża i twoje zalety, O których zawsze słyszałam, niestety! Wszystko ku tobie me serce skłaniało, Wszystko zwalczyło odporu już mało. Zwyciężyłeś. Lecz kiedy ja w szczerej żałobie, Kochając, cnotę poświęciłam tobie, Ty swoją zdradą cieszyłeś się skrycie! Lecz niczym zdrady byłoby użycie, Niczym i sztuka uwodzenia cała, Gdybym cię tylko mniej była kochała! ALFRED Możeszże myśleć… ELWIRA Jestem występną, przyznaję, Nie chcę taić moich błędów. Hańbą okrytą zostaję I niewartą żadnych względów. Zdeptałam świętość skromności i wiary, Godnam tak bolesnej kary. Ale czyliż to tobie karać mnie przystało? Krwawić serce, że ciebie swoim bóstwem miało? Jeśliś nigdy nie kochał, nie znał ognia duszy, Co namiętnym pożarem źródło życia suszy, Co w serce wciska i razem w nim mieści Obok lubej rozkoszy najsroższe boleści — Cóż nieszczęsna Elwira mogła ci przewinić, Żeś ją starał się gwałtem występną uczynić? ALFRED Cóżem zrobił… ELWIRA Ach, Alfredzie, To być nie może, mnie błędna myśl wiedzie, Ty mieć nie możesz duszy tak nikczemnej, Nie zdeptałbyś ludzkości dla chluby daremnej I łzami mymi twej cnoty nie zmazał; Tyś musiał mnie porzucić, honor ci tak kazał. Wszak prawda? Powiedz, musiałeś mnie zwodzić, Ciężkim pociskiem w to serce ugodzić? Ach, powiedz, zaklinam cię, zmniejsz, skryj twoją winę, Jak najpłonniejszą wynaleź przyczynę, Jak najmniej wiary godną — ja chcę, ja uwierzę, Lada pozoru uchwycę się szczerze, Nie żebym w dawnych marzeniach została, Lecz żebym ciebie cnotliwszym widziała. ALFRED Zgaduję teraz twych żalów przyczynę: Zazdrosnaś — i o kogo? O biedną Alinę! Ale jakżeś ją mogła porównywać z sobą? Ty, która jesteś płci pięknej ozdobą, Ty, przed którą pół świata musi się uniżać, Ach, jakżeś mogła tak sobie ubliżać I brać za miłość — rozrywkę z mej strony? Lecz żebym cię przekonał, ile jest ceniony Każdy zadatek uczucia Aliny — Oto jej bilet, w swym guście jedyny, Mocny morałem i wczesną obroną, Obok obietnic, o co nie proszono. drąc list Zdzieram go w sztuki, bądź pewna, że szczerze, I u nóg twoich kładę go w ofierze. zbliża się Zgoda zatem, Elwiro, niechaj znowu stanie, Przebaczam nawet dla niej krzywdzące mniemanie. ELWIRA Precz ode mnie, poczwaro! O łaskawe nieba! Ileż podłości poznawać mi trzeba! Alinę? Ty? Alinę?… Czyż mnie słuch nie myli? W tej samej dobie, w tejże samej chwili, Kiedy przysięgasz?… Nie, nie, wielki Boże! Głos mój tej zgrozy wyrazić nie może. do siebie I toż jest dusza, którąm ja wielbiła! do Alfreda Więc i Alina twe żądze wzbudziła? Jeszcześ winniejszy, jeszcze wina nowa. Lecz tu nie o Alinie między nami mowa. ALFRED O kimże? ELWIRA O Justysi, zdrajco! ALFRED / na stronie / Dałżem sobie… ELWIRA Nie szukaj zdrady, nie myśl o sposobie W innym świetle się wystawić; Wiem wszystko, nic nie zdołasz zaprzeć lub wyjawić. Lecz nie chcę z tobą i minuty strawić, Skrócę przykre nam uczucie, Kładąc koniec tej rozprawie. Sama oddam się pokucie, Ciebie zgryzotom zostawię. Ale nie, tego, co spodlił mi duszę, Nieszczęsna, łaski jeszcze błagać muszę, Udział spodlonych! Krok pierwszy sromoty! Zaklinam cię więc na najświętsze prawa Litości, jeśli nie cnoty, Zachowaj przyjaźń Wacława. ALFRED Ale słuchaj mnie!… ELWIRA Zbyt nagłe zerwanie Może skazówką dla świata zostanie. Jeśli mam tyle cierpieć, niechże cierpię skrycie… Albo nie — idź, głoś, chwal się, zatruj nędzne życie, Powiedz światu, uciesz go mych błędów obrazem, Uciesz; ale powiedz razem, Że ile zgryzot cierpię z utraty honoru, Tyle wstydzić się muszę mojego wyboru. / Odchodzi. / SCENA IX ALFRED / po krótkim milczeniu / Ach, jakże ładna, kiedy się rozgniewa! Jeszcze tak ładną nigdy nie widziałem. O, na honor, przeproszę, niech się nie spodziewa… Ale stój, hola! Wszak się rozstać chciałem? Dobra sposobność; lecz tak — wypędzony, Złajany, wzgardzony… Nie, nie; pójdę, przeproszę, a potem… cóż potem? Porzucę… Fe! I cóż bym zyskał takim zwrotem? Zostawmy im tę chlubę, której każda chciwa, Że to one rwą zawsze miłośne ogniwa. po krótkim myśleniu Podarłem bilet, kaci wiedzą na co; Nie bardzom gładko postąpił w tej mierze. zbierając kawałki podartego listu Lecz te kawałki wartości nie tracą, Owszem, z nich każdy dwakroć większy bierze; Powiem, żem uratował od zazdrośnej ręki, A za to Aliny wdzięki… Aj, wdzięki niezbyt wdzięczne, to przyznać wypada; Rozumu jak na próbkę, długa, prosta, blada… Ale mąż, mąż zazdrośny — uciecha jedyna! Niechaj tylko ten utraci, A co mi ujmie z rozkoszy Alina, Mąż zazdrością dwakroć spłaci. Ale biedna Justysia, któż to nas mógł zdradzić?… Mniejsza z tym… miejsce straci… potrzeba zaradzić… U Aliny ją umieszczę! Brawo, brawo, wyśmienicie! Żyj, Alfredzie, krótkie życie! Lecz z Elwirą chciałbym jeszcze Choć na pozór się pogodzić. Ale jak ją ułagodzić? KAMERDYNER / wchodzi / Pan Hrabia czeka i prosi do siebie. ALFRED / biorąc kapelusz / Ha! Zobaczymy, koncept przychodzi w potrzebie. / Wychodzi. / AKT III SCENA I / Elwira, Justysia. / / Elwira siedzi oparta na stole, trzymając chustkę na oczach. / JUSTYSIA / wnosząc kilka pakietów / Otóż pana Alfreda słodziutkie bilety; Zewsząd, gdziem mogła zgadnąć, zbierałam pakiety: Z środka kanapy ta największa plika, Ta spod krosienek, a ta ze stolika, Te zaś z komody, związane łańcuszkiem, Ten pakiet był za biurkiem, a te dwa za łóżkiem; Patrzałam, szukałam wszędzie, I zdaje mi się, że już wszystko będzie. ELWIRA Jeszcze nie wszystko. JUSTYSIA Jeszcze nie? Gdzież skryte, Niech pani powie, te skarby obfite? ELWIRA Są jeszcze za portretem. JUSTYSIA Czyim? ELWIRA / z westchnieniem / Mego męża. do odchodzącej Ach, i pod ołtarzykiem, gdzie się modlę co dzień. / Justysia odchodzi. / SCENA II ELWIRA O, jakże litości godzien, Kogo miłość uciemięża! Próżno rozsądku przyzywa I nienawiść nieci w sobie; Wrzące czucie wszystko zrywa, Świat w kochanej ma osobie. Próżno powtarzam, że go nienawidzę, Że się taką duszą brzydzę, Ach, próżno w męstwo, wstręt, we wzgardę się zbroję. Jego serca szuka moje; Chcąc mych nieszczęść dojść przyczyny, Moim kosztem go tłumaczę; Chcąc żałować mojej winy, Jego straty tylko płaczę. SCENA III / Elwira, Justysia. / JUSTYSIA Tą razą pewnie wszystkie; i kącika nié ma, Gdzie bym nie była własnymi oczyma. A teraz ogień czym prędzej rozłożę, Niechaj jeden po drugim jak złoczyńca zgorze. ELWIRA Jakże, Justysiu — twego zezwolenia czekał? Chciał cię stąd wykraść i stałość przyrzekał? JUSTYSIA Wszak już mówiłam: chciał mnie uprowadzić, Miłość przysięgał, lecz ja, nie chcąc zdradzić… ELWIRA On cię także nie kocha i tylko cię zwodzi. JUSTYSIA Tego nie wiem. ELWIRA O, pewnie, wątpić się nie godzi, Gdzieżby mógł Alfred zakochać się w tobie? JUSTYSIA / urażona / Czemuż nie? Cóż to pani widzisz w mej osobie, Co by mi w sercach odrazę czyniło? ELWIRA No, no, mniejsza z tym; jak było, tak było. Ale trzeba odesłać wszystkie jego dary; Nie możesz ich zachować. JUSTYSIA Wszak dla lepszej wiary Wzięłam i dotąd mam jeszcze przy sobie, Lecz co pani rozkaże, to z nimi dziś zrobię. ELWIRA Jakże, Justysiu — nie on pisał listy? JUSTYSIA Wszak dałam pani dowód oczywisty I sam wyznał niestałość, czyliż jeszcze mało? Lecz na cóż myśleć o tym, co się stało? ELWIRA Dobrze mówisz, Justysiu, już myśleć nie trzeba. Za moję ufność tak zdradzić, o nieba! Takem wierzyła, takem go kochała, W niego już przeszła dusza moja cała! JUSTYSIA Cóż z tej miłości, kiedy zawsze z trwogą, Kiedy z jej łaski łzy oschnąć nie mogą; Od jej zawiązku, w jakiej bądź zabawie, Wesołą panią nie widziałam prawie. Leżą w szufladach paryskie ubiory, Tak innym damom do nabycia trudne: Czepeczki, wstążki, batysty i mory, A pelerynki, pelerynki cudne, Szlarki anielskie, a zwłaszcza te w ząbki, Leżą nietknięte, jakby stare rąbki. z rozczuleniem Wszystko pani przeglądasz obojętnym wzrokiem, Kaszmir, jak i perkalik równym widzisz okiem. coraz bardziej rozczulona Girlandy nie chcesz nosić, stronisz od zwierciadła, Słowem — okropność w tym domu osiadła! Wszystko to tej miłości nieszczęsne są skutki; Lecz teraz przecie, jak miną te smutki, Powróci spokój, zgryzoty się zmniejszą. ELWIRA Dobrze mówisz, Justysiu, będę spokojniejszą. Chwile rozkoszy! nic was nie zatrzyma, I nadziei nawet nié ma! Zniknął sen szczęścia, zniknął mój świat cały, Tylko żale mi zostały! JUSTYSIA Miną i żale, jak i tamte chwile, Lecz na cóż wspominać tyle, Na cóż rozmową zawsze je odnawiać? ELWIRA Dobrze mówisz, Justysiu, nie trzeba rozmawiać. Ale powiedzże sama — jakie miał wejrzenie, Kiedy swych uczuć dawał zapewnienie: Ten uśmiech czarujący i ten wyraz w twarzy, Którym Bóg tylko kochających darzy! JUSTYSIA Prawda — miły, przystojny i przysiąg nie skąpi; Ależ mu i pan Hrabia w niczym nie ustąpi. Także przyjemny, przystojny i młody, Pragnie spokojnej, domowej swobody I choć teraz oziębły, ja powiadam przecie, Że niezadługo kochać się będziecie; Niechaj się tylko pan Alfred oddali. ELWIRA Dobrze mówisz, Justysiu, będziem się kochali. Ale jestżeś ty pewna, że on nie żartował? Może on tylko ufności próbował? JUSTYSIA Czy tak? No, to wiem, co wszystko ma znaczyć: Niechże i zaraz przyjętym zostanie; Możesz się pani przed nim wytłumaczyć, Nawet przeprosić po wziętej naganie. ELWIRA Kto? ja? tego zdrajcę miałabym zobaczyć? Jeszcze przed nim się tłumaczyć? Ja go nie cierpię! Ja go nienawidzę! Samym wspomnieniem się brzydzę! Daj, daj te listy. JUSTYSIA Na cóż pani bierze? ELWIRA Pójdę do siostry. JUSTYSIA Więc można zostawić. ELWIRA Nie; unikając domysłów w tej mierze, Stamtąd chcę wszystko do niego wyprawić. Ty zostań, powiedz, jak Wacław przyjedzie, Że już nie będę w domu na obiedzie, Bo przy słabszej dziś siostrze cały dzień zabawię. / Elwira zabiera pakiety listów w swój szal i odchodzi. / SCENA IV JUSTYSIA Ciesz się, Justysiu, i ciesz się, Wacławie! Otóż to główka, dalibóg, nie lada. Wszystko, co chciała, najlepiej wypada! Nie będę teraz lękać się co chwilę, Będę tu panią, kochać i żyć mile; Wszystko spokojnie, wszystko z dobrą sławą. Brawo, Justysiu! brawo! śpiewa i tańcuje Brawo, brawo, brawo! Wacław wchodzi i staje w głębi Brawo, Justysiu, brawo! WACŁAW / kończy na tę samą nutę / Brawo, brawo, brawo! / Nastawia ręce, Justysia wpada w objęcie. / SCENA V / Justysia, Wacław. / JUSTYSIA Ach, trzymaj mnie pan! W głowie mi się kręci… Aj, aj, upadnę! WACŁAW Nie brak mi na chęci; Będę cię trzymał nawet i do nocy I choćbym osłabł, znów przyjdę do mocy. JUSTYSIA Nie, siąść wolę. / Idzie do kanapy, wsparta na Wacławie. / WACŁAW I owszem, usiądziemy sobie. / Siadają. / JUSTYSIA Wszystko to fraszka, ale ja źle robię, Że pana szukam, co bym miała stronić; Będę ja za to łez niemało ronić… Niechże pan, proszę, trochę dalej siędzie. WACŁAW Wszystko to fraszka, co było i będzie, Byle cię tylko przycisnąć do łona… Ale słuchaj no, gdzie jest moja żona? JUSTYSIA Poszła do siostry, która bardzo chora; Przysłała po nią, zatem do wieczora, Jeśli nie dłużej, będzie przy niej siedzieć, O czym mi panu kazała powiedzieć. WACŁAW / śpiewając na tę samą nutę / Brawo Justysiu, brawo, brawo, brawo! Raz przecie nie potrzeba dręczyć się obawą: Od rana do wieczora będziem tylko dwoje; A, niechże cię uściskam za poselstwo twoje! / Całuje ją. / SCENA VI / Wacław, Elwira, Justysia. / ELWIRA / wbiegając / Zapomniałam… postrzegając Cóż to jest? cóż to jest? Wacławie? WACŁAW Co to jest? He… tak to, te… tak to, nie chcąc prawie, Jakieś figle się wzięły… łaskotek się bała… śmiejąc się z przymusem Łaskotek… otóż jakoś… i tak się rzecz stała. ELWIRA / do Justysi / Precz! Idź mi z oczu, jaszczurko zjadliwa, Którąm przy sercu pieściła tak długo! Takąż nagrodę bierze przyjaźń tkliwa?… Precz z mego domu, teraz tylko sługo, Nie wartaś słyszeć i słowa ode mnie. Prowadź tak życie, jak zdradzasz nikczemnie! Justysia oddala się w głąb sceny powoli i zatrzymuje się ze spuszczonymi oczyma do Wacława po krótkim milczeniu Ach, mężu, jakżeś w jednej mógł zapomnieć dobie, Coś winien swojej żonie, coś winien sam sobie? Takimże związkiem Wacław się zaszczyca? Takąż rywalkę daje mi, niestety? spoglądając na Justysię Lecz gdzież ta piękność, która was zachwyca? Jakież przymioty, jakież to zalety Tak wasze głowy zajęły szalenie? z ironią Niechże je poznam, niechże i ja cenię; Gdy już z tym bóstwem równać się nie ważę; kłaniając się Justysi Niechże dziś cześcią przeszłą winę zmażę. Teraz dopiero dochodzę przyczyny, Czemu oziębły zawsze byłeś ze mną: Jam oddalała życzeń cel jedyny, Jam tylko w domu nie była przyjemną. Dlategoś to chciał zawsze mnie wyprawić, Abyś mógł częściej godziny z nią trawić. Otóż to — wszyscy tacyście mężowie! Czuli, wierni tylko w mowie; coraz prędzej Sami zły przykład dajecie, A dobre żony mieć chcecie; Chcecie, aby biedna żona, Choć zwiedziona, choć wzgardzona, Zawsze równie was kochała, Wam wierzyła, was słuchała I za wszystkie swoje męki Jeszcze panu niosła dzięki; Żeby jego znała wolę, Ukrywała swą niedolę, Żeby tylko sługą była… tu pakiet jeden listów wypada z szalu Ach! ach! chce podnieść, pakiet drugi wypada i następnie wszystkie O nieba! cóżem uczyniła! / Zakrywa oczy chustką i rzuca się na krzesło. Justysia się przybliża. / WACŁAW / podnosząc jeden pakiet / Co to znaczy, Elwiro? Aj… Elwiro! żono! Co to jest? Te… te listy, to do ciebie pono. A to pięknie! to śmiesznie! przewracając listy Od kogo? Do kogo? Powiedzże, czyje to listy być mogą? drąc list w ręku; z wzrastającą niespokojnością Powiedz, duszyczko, ja cię bardzo proszę, Ja stąd nic złego, całkiem nic nie wnoszę, Ja nie posądzam; ależ to nieładnie Czekać, aż twój mąż tajemnicę zgadnie. Czyjeż te listy? Żono droga, miła! Tylko jedno, jedno słowo — Dopieroś tyle mówiła! Odpowiedzże mi, daj znak, kiwnij głową. ELWIRA Nie mogę. WACŁAW Dziwnie! Jednak wiedzieć muszę. ELWIRA Chętnie bym całą odkryła ci duszę, Ale przysięgam, nie o mnie mi chodzi. ALFRED / wchodzi i chce się cofnąć / A, przepraszam. WACŁAW Nic nie szkodzi. ALFRED Może w zły czas… WACŁAW I owszem; mam pomówić z tobą. ELWIRA / wstając / A, tego już nie zniosę. / Odchodzi. / JUSTYSIA / przybliża się do Wacława / Przed obcą osobą… WACŁAW Oddal się. dzwoni i mówi do Kamerdynera Wejść tu teraz nie wolno nikomu, Wszystkim powiadać, że mnie nie ma w domu. / Justysia odchodzi. / SCENA VII / Wacław, Alfred. / / Alfred wszedłszy i postrzegłszy swoje listy, okazuje wewnętrzne pomieszanie; zaciera ręce i nuci czasami, poglądając raz na listy, raz na Wacława. Wacław zamyka drzwi, którymi Elwira wyszła. / ALFRED / z przymuszonym śmiechem / Cóż? zamykasz? WACŁAW Zamykam. długie milczenie. Alfred zawsze niespokojny, a Wacław drugie boczne drzwi zamyka Nikt nam nie przeszkodzi. Alfredzie, przykre dla mnie zdarzenie zachodzi, Przykre i wyznać; ale znając serce twoje, Znając i szczerą przyjaźń, chybić się nie boję, Gdy miłość własną przytłumiając w sobie, Zgryzot domowych wyznanie ci zrobię. Właśnie nim wszedłeś, minut kilka, moja żona, Nie wiem, przeciw tam czemu gniewem uniesiona, Upuściła przypadkiem tych listów tysiące. Jej krzyk, jej pomieszanie, wszystkie członki drżące, Jakąś w tym tajemnicę wskazywać się zdały; Podnoszę, czytam i staję zdumiały. Czy uwierzysz? Patrz, same miłośne wyznania, Jakieś skryte umowy, jakieś rady, zdania, Przysiąg krociami… słowem, znajduję bilety, Jakie się zwykle piszą do kobiety, Która nam uczuć całkiem już nie kryje I z którą się… nareszcie jak najlepiej żyje. Pytam, proszę, zgaduję, błagam czy się dziwię, Elwira milczy. ALFRED Milczy? WACŁAW Milczy uporczywie, I tylkom to mógł wyrwać spomiędzy szlochania, Że ją w tym obce dobro do milczenia skłania. Co tu więc z tego wnosić, co czynić wypada, Powiedz, i niech mnie twoja objaśni w tym rada. ALFRED Ja sądzę, że Elwira całkiem jest niewinna, Chyba w tym, że ci kryje, co zrobiła inna! Ależ trudno wymagać po czułej osobie, By zwierzenia przyjaźni powierzała tobie. WACŁAW Ale czyjeż być mogą? Jej związki mi znane, A potem przyjaciółki gdzie są tak wylane, Aby sobie podobne powierzały rzeczy? ALFRED Prawda, dobra uwaga. Lecz któż mi zaprzeczy, Gdy te listy pisane przynajmniej od roku, Że ten związek twojemu nie uszedłby oku? WACŁAW Znasz mnie, na co mam mówić — ja bym też nie zoczył! Dlategom to z Elwirą rozmowę odroczył; Nie chciałem, aby zgadła, co się ze mną działo, I myślała, że sobie i jej ufam mało. Nareszcie, na uwagę wszystko biorąc ściśle, O rozumie Elwiry z większą chlubą myślę — Lepiej by przecie pisał od niej ulubiony. ALFRED Czemu? WACŁAW To jakiś student sztychował androny. ALFRED / urażony / Dlaczegóż student? WACŁAW Bo głupie po trosze. ALFRED Ale dlaczego głupie, powiedzże mi, proszę? WACŁAW Na, masz, weź ich kilka, czytaj, A potem, czemu głupie, sam siebie zapytaj. Nie do mojej więc żony te listy pisane, Pewnie; jednak spokojnym póty nie zostanę, Póki całej nie będę tajemnicy wiedziéć. ALFRED Niepotrzebna ciekawość cudze sprawy śledzić. WACŁAW Wybacz, nie bardzo cudze, gdy o żonę chodzi. ALFRED Fe! wstydź się, fe! Wacławie, zazdrość cię uwodzi. WACŁAW Zazdrość? ALFRED Zazdrość. WACŁAW Mylisz się. ALFRED Porzuć więc badanie, Zwróć listy, przeproś żonę i koniec się stanie. WACŁAW Nie, nie; zazdrość, nie zazdrość, niechaj co chce będzie, Ja dzisiaj objaśnionym muszę być w tym względzie. po krótkim milczeniu Niech tylko jaki pozór na myśl mi przypadnie… Z kimże żyje Elwira? Wszystkich znam dokładnie. ALFRED Czekaj, co za myśl! Może… Tak jest, nie inaczej: Justysia, jej służąca, przyjaciółka raczej, Co się swą francuszczyzną często lubi chwalić, Wszak łatwo mogła kogo miłością zapalić. A naśladując modę i wieku zwyczaje, Chociaż Polka, po polsku w miłość się nie wdaje — Wszystko więc po francusku, bilet i rozmowa. Tak robią nasze panie, tak świata połowa, Dlaczegóż by Justysia nie tak robić miała I umiejąc inaczej, po polsku pisała? Nawet — przypomnij sobie, gdym wszedł niespodzianie — Szła, wróciła i pono… Prawda, wyśmienicie! — Chciała ci mowę przerwać i wstrzymać odkrycie; Tak, wierzaj mi, niepróżne są domysły moje. WACŁAW Justysia? To być może, wiesz, tego się boję. ALFRED A tobie co to szkodzi? WACŁAW No, jużci nie szkodzi, Ale to w moim domu… jakoś nie uchodzi… Aby pod moim bokiem… moralność cierpiała. ALFRED / z ironią powtarzając / Aha, moralność! WACŁAW Zatem jest to rzecz niemała… Ale na cóż przed tobą mam się kryć w tej mierze, Kiedym zaczął się zwierzać, z wszystkiego się zwierzę; Otóż widzisz, Justysia… Ale nie wnoś sobie, Że ona jest służącą w zwyczajnym sposobie; Ona wzrosła z Elwirą, wzięła wychowanie, Które by dobrym było nawet w wyższym stanie, Od swych nauczycieli korzystała wiele I znając ją dokładnie, mogę wyznać śmiele… ALFRED / z niecierpliwością / No i cóż ta Justysia? WACŁAW Otóż ta dziewczyna… Chciałbym, żebyś z nią mówił, to rozkosz jedyna! Trudno prawdziwie wierzyć, jak ma dobrze w głowie, Jak rozsądna, przyjemna, wesoła w rozmowie… ALFRED No, no — i cóż Justysia? WACŁAW Wszystko wyznać muszę: Otóż… A co najbardziej zaszczyca jej duszę, To jest dobroć anielska z tym czułym wyrazem… ALFRED / z niecierpliwością / Ale cóż ta… WACŁAW A zwłaszcza ma… coś… coś… tak razem… ALFRED Ma coś, ma, ma; wiem ja, wiem; ale skończ, u kata! Cóż ta Justysia? ta ozdoba świata… WACŁAW / wpadając w mowę / Bardzo mi się podobała. ALFRED Tak? WACŁAW / prędko / Kochamy się wzajemnie I umiemy żyć przyjemnie; Otóż okoliczność cała. ALFRED Umiecie żyć przyjemnie? — Umiejętność rzadka. Lecz jakże już trwa dawno ta dla mnie zagadka? WACŁAW Od dwóch tygodni jestem pewny, że mnie kocha. ALFRED / na stronie / Od dwóch tygodni mnie zwodzi. WACŁAW / zasłyszawszy / Czy zwodzi? Otóż właśnie i mnie o to chodzi! Ale znowu nie jest płocha I te listy w takim zbiorze… Nie, to być nie może. Ale, hm, prawda, przypominam sobie, Ktoś się w niej kochał młody i bogaty; Raz mi wspomniała w dość dziwnym sposobie, Nawet się śmiała z kochanka utraty. Lecz jeśli mając te oba przymioty, To jest młodość i klucz złoty, Nie umiał panicz wyszukać sprężyny Do ustalenia tak młodej dziewczyny, To już być musiał, mówiąc między nami, Gap, ale gap nad gapiami. ALFRED / nieukontentowany / Jakiżeś dziś domyślny. WACŁAW Więc tym się nie straszę. Ale to próżne są domysły nasze; Wolę Justysię tu przysłać do ciebie, Staraj się, proszę, w pewność ją wprowadzić, Że chcesz dopomóc tę sprawę zagładzić. Ofiaruj się jej w potrzebie, Że przyjmiesz nawet i listy na siebie, Że… Ale ty potrafisz sobie z nią poradzić, A ja tymczasem, aż do nóg zniżony, Będę o spokój wszystkich prosić mojej żony. / Odchodzi. / SCENA VIII ALFRED / ciska listy o ziemię / Niech cię!… Wierz tu kobietom, bądź szczery, bądź stały, W pole cię wyprowadzi lada nosek mały. chodzi dużym krokiem Dziecko… niewinność… słóweczka pieszczone… No proszę, prócz niej — każdy był zwiedziony; Żona od męża, mąż znowu od żony, Ja zaś zwodziłem i męża, i żonę, A ta najlepiej, duszyczka kochana, Bo zwiodła i mnie, i panią, i pana. SCENA IX / Alfred, Justysia. / ALFRED Pięknie, panno Justyno, najpiękniej, wybornie! Czemuż oczka spuszczone? Czemu tak pokornie? Już mnie nie zwiodą te minki udane — Znane jej serce, nadto dobrze znane; Nic nie chcę słuchać, nic zmiękczyć nie zdoła. po krótkim milczeniu Cóż, nic nie mówisz? Nie śmiesz podnieść czoła? Zwiodłaś mnie dla drugiego, zastąpi go trzeci, Fe, wstydź się mościa panno! Nic bardziej nie szpeci Jak płochość, chytrość, zmienność i nieczułość razem, A wszystkich tych przymiotów — waćpanna obrazem. Justysia, która dotąd stała ze spuszczonymi oczyma i pokornie słuchała, parska śmiechem, spojrzawszy mu w oczy. Alfred zdziwiony i trochę zmieszany Cóż to jest? JUSTYSIA / śmiejąc się / Ach, ach, jakże mnie to bawi, Kiedy się pan gniéwa! Lecz za cóż mi pan to kazanie prawi? Za cóż tak przezywa? ALFRED Czemuż mnie i Wacława uwodzisz, fałszywa? W jednej, w tej samej dobie, ledwie nie w godzinie, Nie mówiszże obydwom, że kochasz jedynie? JUSTYSIA Ni pana, ni też jego nie zwodzę w tej mierze, Mówię mu, że go kocham, bo też kocham szczerze. ALFRED A mnie, niewdzięczna? JUSTYSIA / śmiejąc się / Za panem szaleję! ALFRED Sama się śmiejesz. JUSTYSIA Bo się pan nie śmieje. Lecz tu nie pora na kłótniach czas trawić; Potrzeba panią z nieszczęścia wybawić. Jak tu zniweczyć dowód oczywisty, Te listy pańskie, te nieszczęsne listy? ALFRED / bierze kapelusz i chce odchodzić / Co mnie do tego? Umiecie nas zwodzić, Umiecie broić, umiejcież i godzić! wraca się i pierwszy wiersz mówi z namyśleniem, dalej z wzrastającą złością Powiedz, że były do ciebie pisane… Że… w tobie całe miasto zakochane, Rząd, senat, armija cała, Wszystkie ucznie, profesory, Mecenasy i doktory… Żeś od wszystkich listy miała, Żeś… powiedz, co będziesz chciała; A jeśli Wacław twojej nie uwierzy mowie, Niechaj się mnie zapyta, wszystkiego się dowie. / Wacław wchodzi, a na znak jego Justysia odchodzi. / SCENA X I OSTATNIA / Wacław, Alfred. / WACŁAW Elwira wszystko wyznała, Winna, ale wina cała Na nią samą spaść nie może; W naszym sumieniu największą część złożę. Alfredzie, tego rodzaju urazy Jednym zwyczajnie kończą się wyrazem. Wiem, co odpowiesz, ale wiem zarazem — I to przyznasz — że w tej dobie Jaka bądź żądza szalona, Wre w głębi naszego łona, Musim zapomnieć o sobie. Jest obowiązkiem naszego honoru Chronić od skazy, od skazy pozoru, Tę, co zbyt ufna, serca tylko żyjąc wiarą, Przewrotności dziś naszej stała się ofiarą. ALFRED Rozumiem. I przyrzekam święcie, że w tym względzie Wola twoja, jaka bądź, prawem dla mnie będzie. / Kłaniają się zimnym ukłonem i odchodzą w przeciwne strony. / ----- Ta lektura, podobnie jak tysiące innych, dostępna jest na stronie wolnelektury.pl. Wersja lektury w opracowaniu merytorycznym i krytycznym (przypisy i motywy) dostępna jest na stronie https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/fredro-maz-i-zona/. Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fundację Wolne Lektury. Wszystkie zasoby Wolnych Lektur możesz swobodnie wykorzystywać, publikować i rozpowszechniać pod warunkiem zachowania warunków licencji i zgodnie z Zasadami wykorzystania Wolnych Lektur. Ten utwór jest w domenie publicznej. Wszystkie materiały dodatkowe (przypisy, motywy literackie) są udostępnione na Licencji Wolnej Sztuki 1.3: https://artlibre.org/licence/lal/pl/ Fundacja Wolne Lektury zastrzega sobie prawa do wydania krytycznego zgodnie z art. Art.99(2) Ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych. Wykorzystując zasoby z Wolnych Lektur, należy pamiętać o zapisach licencji oraz zasadach, które spisaliśmy w Zasadach wykorzystania Wolnych Lektur: https://wolnelektury.pl/info/zasady-wykorzystania/ Zapoznaj się z nimi, zanim udostępnisz dalej nasze książki. Tekst opracowany na podstawie: Aleksander Fredro, Dzieła Aleksandra Fredry tom II, wyd Gebethner i Wolff, Warszawa 1880. Wydawca: Fundacja Wolne Lektury Publikacja zrealizowana w ramach biblioteki Wolne Lektury (www.wolnelektury.pl). Sfinansowano dzięki zrzutce społecznościowej czytelniczek i czytelników Wolnych Lektur. Opracowanie redakcyjne i przypisy: Paulina Choromańska, Wojciech Kotwica, Michał Orzechowski. Publikację wsparli i wsparły: Marta Prałat, Joanna Lubecka, Anna Basińska, Anna, Sebastian Firlik, Piotr Wozny, Dariusz Dębek, Ren Brzozowski, Bartłomiej Marcinkiewicz, Marianna, Anna, AM, Maria Tymowska, Lisok, Antoni, Jaśmina, Marcin, Jerzy Seremak, Anna Gregorowicz, Ania, Małgorzata Pietkun, Maciej, Anna, Pinius, Wojtek Ł., Bartosz Tyrna, Oleg Smyrnov, Aleksander Parkitny, Alicja Koźmińska, Jacek Fitt, Antoni Markowski, Beata Krupa, Lidia Ceitel, Rafał Tyl, Paweł, Dariusz Kopeć, Ievgeniia, Mariusz Snela, Bartosz Janukiewicz, Małgorzata Ratajczak, Natalia Drelich, Sydonia Małkowska, Mateusz, Małgorzata Kwiecińska, Marta Karpińska, Katarzyna, Józef Dziedzic, Mirosław Mederski, Marzena, Karolina Bogdańska-Serowy, Symon Pakuła, Krzysztof Rosiński, Marta, KS, Krzysztof Szelkowski, Natasza, NT, Natalia Szotrowska, Marlena Harasim, Misia, Roksana Woźniak, Michał Namirowski, Magdalena Bączyk-Gorzelańczyk, Maciej Jaśniewski, KingAdam88, Mateusz Hanula, Michał Pods, Bartek Gryglik. ISBN-978-83-288-7423-7